Preveo: Haris Osmanagić
Postavljanje pozornice za obnavljanje zanemarene historije predmoderne industrije Uvod: Mnogi obrazovni sistemi, osobito oni u zapadnim zemljama, govore nam da je industrija rođena u Evropi i da je industrijska revolucija majka koja je rodila industrijske masovne procese. Ovaj rad opovrgava ovaj stav i predstavlja jedan pregled industrijskih i inžinjerskih procesa koji su prethodili industrijskoj revoluciji. Ukratko razmatra ogromnu industriju koja se prostirala od Kine do Španije tokom muslimanske civilizacije (otprilike 700. – 1700. g.), period koji se nekad naziva “mračno doba” ili “srednji vijek”.
Daje se kratak pregled nekih, nasumice odabranih, aspekata muslimanske industrijske proizvodnje koji naglašava ne samo islamsko prethodništvo mnogih procesa i proizvoda proširenih u našem modernom industrijskom sistemu, već i koliko je samo pogrešno mišljenje da je industrijska proizvodnja bila strana islamskom društvu.
Vjetrenjače i vodenice obezbjeđivale su neophodnu energiju za industrijsku proizvodnju. Industrijski procesi obuhvatali su širok spektar, od kompozitnog čelika do proizvodnje papira, nafte, grnčarije, stakla, tekstila, agrikulture, proizvodnje brodova, ribolova, vađenja ruda, obrade metala i hemijskih proizvoda. Pokušat ćemo da diskutiramo o usponu i padu ovog ogromnog industrijskog iskustva i spomenut ćemo neke pouke koje se mogu uzeti iz tog ogromnog ljudskog iskustva.
Nedostajuća historija islamske industrije
Jedan tipičan svršenik fakulteta odrasta uvjeren da je industrijska proizvodnja, ili manufaktura, jedna zapadna manifestacija, čiji se početak veže za sredinu i kraj 18. vijeka. Ovo za sobom povlači zaključak da nikakva industrije nije postojala prije engleske industrijske revolucije sredinom 18. i početkom 19. vijeka, nakon koje su uslijedile revolucije i u drugim zemljama, naprimjer u Francuskoj i kasnije u Njemačkoj, Americi i Japanu, kada se počela razvijati manufaktura i masovna proizvodnja. Ovo se i dan-danas podučava na većini odsjeka za historiju i inžinjerstvo u UK, Evropi i SAD-u. Otuda se i u literaturi iz ove oblasti kao razlog zbog kojeg su zemlje tzv. trećeg svijeta nerazvijene navodi nedostatak industrijske tradicije i poteškoće koje oni imaju u pokretanju procesa koji su strani njihovim društvima.
Trideset godina nakon što je ovaj autor stekao sva akademska zvanja, siguran u takvo znanje i nakon što je počeo druge podučavati istom na uglednim zapadnim univerzitetima, naišao je na novo znanje, koje se nije moglo naći u standardnim knjigama i literaturi, i podatke koji su ga, iznenađujuće, naučili da [1]:
(i) … je industrijska proizvodnja, manufaktura i masovna proizvodnja, kako za ogromnu gradsku populaciju tako i za izvoz, koja se oslanja na mašineriju pokretanu snagom vjetra i vode, postojala približno deset vijekova prije engleske industrijske revolucije u 18. v.,
(ii) … su u muslimanskom svijetu metali topljeni u ogromnim količinama, za lokalna i strana tržišta,
(iii) … su se tekstili proizvodili, od Kine do Španije, na načine koji su prilično slični onima koje imamo danas,
(iv) … se takvi proizvodi nisu trampili, već prodavali u zamjenu za gotovinu, ili se plaćalo čekovima koji su imali vrijednost širom Azije, Afrike i Južne Evrope, i
(v) … da se kapital investirao i reinvestirao u mnoga industrijska polja na način koji odgovara našim modernim metodama.
Naprimjer, tokom abbasijskog hilafeta, davala se podrška manufakturama svih vrsta i čime se potaknulo na usvajanje ovih procesa u Iraku i mnogim drugim zemljama. Staklo i sapun su se pravili u fabrikama u Basri. Industrija papira pogotovo je dobijala dosta podstreka; privlačila je radnike iz cijelog svijeta, naročito iz Egipta. Perzija je bila značajna zbog svojih zlatarskih i ukrasnih (vezenih) radova, koji se zatim nastavljao u svim velikim gradovima. Tkanine prve klase, uključujući saten, brokat, svilu i tepihe, proizvođene su u islamskim domenima i bili u velikoj mjeri traženi širom svijeta. Kufa je bila poznata po svojoj svili i svilenim maramicama, poznatim kao “kuffije” (“kufijke”). U Huzistanu (stari naziv: Susiana) se prozvodila najfinija odjeća.
Istraživanja na polju hemije u Iundishapuru, vjerovatno najstarijoj opservatoriji i akademiji prirodnih nauka, dovela su do otkrića prečišćavanja šećera, što je uspješno primijenjeno u industriji šećera u Huzistanu i kasnije u Španiji.
Uz to što je bila poznata po izradi damašćanskih čeličnih mačeva, Sirija je bila poznata i po staklu, gdje se, već u 9. vijeku, proizvodilo išarano i emajlirano. Roba koja se izvozila u toku abbasijskog hilafeta bili su poljoprivredni proizvodi, staklo, proizvodi od čelika, svila, tekstili, parfemi svih vrsta, parfemske vode sa mirisom, šafran, sirup i ulje. Ukratko, svaki grad u muslimanskom svijetu imao je svoju vlastiti proizvodnju metala, stakla, vune, svile i lana. Da bismo rezimirali ovaj trend industrijske proizvodnje koji se obrađuje u skorijim historiografskim radovima, citirajmo početak jedinog dostupnog članka na temu islamske tehnologije: “Tehnologija je alat civilizacije, a da bi za islamsku civilizaciju bila takva vodeća snaga (kakva je bila, op. prev.), očito je morala biti zasnovana na važnim tehnološkim dostignućima.” [2]
Napredni industrijski gradovi u Endelusu
Pod islamom, Španija je postala izuzetno napredna usljed prisutne industrije širokog raspona i proizvodnje velikih razmjera prihodima od trgovačkih poreza koji su prelazili sumu prihoda svih kršćanskih zemalja Evrope zajedno. Tekstilna industrija, naprimjer, imala je u svojoj prijestolnici Kordobi 13.000 tkalačkih strojeva. U Almeriji ih je bilo 4.800 [3]. Industrija kože je cvjetala. Umjetnost štavljenja i reljefnog tiska bila je razvijena do visokog stepena savršenstva i odatle se proširila i u Maroko i Sjevernu Afriku, Englesku i Francusku. Visokokvalitetni vuneni i svileni proizvodi nastajali su u radionicama Kordobe, Malage, Almerije i drugih gradova.
Almerija je također proizvodila proizvode od stakla i mesinga [4]. Svilarstvo je u Španiji bila uveliko razvijeno. Prema španskom historičaru Ibnul-Hatibu, Valencija je bila dom grnčarije. Rudarska industrija bila je u potpunosti razvijena. Iaen i Algrava bili su poznati po svojim rudnicima zlata i srebra, Kordoba po svome gvožđu i olovu, a Malaga po rubinima. Toledo je, poput Damaska, diljem srednjovjekovnog svijeta bio poznat po svojim mačevima. Umjetnost oplemenjivanja čelika i drugih metala zlatom i srebrom i dekoriranjem sa cvjetnim šarama, a koja je rođena u Damasku, procvjetala je u mnogim evropskim i španskim centrima i ostavila je i lingvističko nasljeđe u riječima poput “damascene”, “damaskeen”, francuski “darnasquiner” te latinski “damschina”.
Muslimani su pretvorili neplodna prostranstva Španije u jednu bašču i razvili ogromnu agrikulturnu industriju. Sama Sevilja imala je nekoliko stotina fabrika. Pored tekstilne i agrikulturne industrije, industrije papira, šećera, baruta, porcelana, keramike, željeza, čelika i kože, proširile su se u velikim razmjerama. Tapiserije iz Kordobe, vuneni materijali za punjenje iz Murcie, svila iz Granade, Almerije i Sevilje, čelik i zlato iz Toleda i papir iz Salibata bili su traženi širom svijeta.
Glazirane keramičke pločice i prefinjene vaze koje se i danas mogu vidjeti u palatama Alhambre svjedoče o visokom kvalitetu porcelanske manufakture [5].
Propusti u historiji
Postoje mnogi slučajevi iskrivljivanja historije i mnogi pisci su skrenuli pažnju na ovu činjenicu [6]. U ovome izlaganju cilj je ukazati na jedan drugi način iskrivljivanja historijskih činjenica, a to je: izostavljanje cijelih vjekova iz obrazovnih programa i knjiga historije, pogotovo onih namijenjenih široj javnosti. Namjera koja stoji iza stavljanja ove teme u žižu jeste skretanje pažnje zajednicama na značaj muslimanske civilizacije i njenu historijsku ulogu u rađanju mnogo toga što danas zovemo modernom naukom i tehnologijom.
John Glubb veoma jasno opisuje ovo iskrivljenje u svome djelu “History of the Arab People”:
“Moderne orijentalne studije dokazale su neistinost ove historijske propagande (zamisao o renesansi koja je započela u 16/17 vijeku) i da se ništa nije dešavalo između 450-ih godina (pada Rimskog carstva) i takve renesanse, iako se ovo zadnje vjeruje u široj javnosti. Nažalost, veliki dio obrazovnog svijeta se i dalje drži za ove antičke tabue i period od pet-šest vijekova, koji dijeli pad Rima i normansku invaziju Engleske, se izostavlja iz školskih programa i razmatranja u javnosti. Kao što je to slučaj, ova falsifikacija historije sa svrhom propagande nanijela nam je više štete nego bilo šta drugo i bila su uzrok mnogih političkih grešaka koje su naše vlade počinile na Srednjem istoku u zadnjih 60 godina.
Historija ‘progresa’, uspona čovjeka iz jednog primitivnog stanja u moderno, je jedna fascinantna priča. No, interes se gubi kada nestane kontinuiteta, i to kroz izostavljanje perioda od nekoliko vijekova i izlaganje dijelova i komadića historije, sakupljenih odavde i odande, u skladu sa našim emocionalnim predrasudama i nacionalnim sujetama.” [7]
Naravno, Glubb govori samo o vijekovima do 1066. godine, kada je uslijedila normanska invazija Engleske, ali cijeli period 450. – 1492. se ustvari naziva mračno doba i u cijelosti se zanemaruje što se tiče nauke i civilizacije, naziva se srednjim vijekom, jednim prijelaznim periodom, jednolikim blokom, “vulgarnim vijekovima” i “tamnim vremenima”, kao što Pernoud kaže [8]. Možemo izazvati bilo koga da izabere deset historijskih knjiga, da pogleda u njih i naći će da u najmanje devet od njih, ako ne i u jedanaest (brojčano pretjerivanje je radi naglašavanja ovog slučaja), izlaganje naučnih dostignuća “skače” sa grčkih imena kasne Antike, o kojem god da se radilo: Ptolomeju, Arhimedu ili Galenu, direktno na Galileja, shodno tome zanemarujući naučna i tehnološka dešavanja perioda od 1000. do 1500. godine, kao da je taj period bio neplodan. A isto važi i za nastavne programe u školama i na koledžima. I što je još pogubnije, to se odnosi i na univerzitete. To što visokoškolske ustanove uče da se ništa nije desilo u toku jednog perioda od hiljadu godina ne samo da je izvan svih granica razumijevanja, već i protiv akademskih pravila rigoroznog ispitivanja. Studenti, koji su naučeni da uče kritički, iznenada se suočavaju sa iznenadnom tamom koja traje deset vijekova, a zatim im se kaže da su se stvari, kao da se čudo desilo, pojavile, potpuno odjednom, nastupom renesanse. To prkosi logici. Stvari se, kao što to svaki naučnik zna, ne pojavljuju slučajno. Kontinuitet je osnova u rađanju i usponu nauka, i to je podjednako tako i u svakom drugom polju izučavanja. [9]
Bilješke:
[1] Pogledati sljedeću literaturu:
M. Lombard, The Golden Age of Islam; preveo I. Spencer; Amsterdam: North-Holland publishers, 1975, p. 239; S.D. Goitein, A Mediterranean Society, 5 tomova, Berkeley: University of California Press, 1967-1990; 1. tom, izdanje u mekom povezu, 2000;
različiti tekstovi o mehanici, inžinjerstvu i industriji na www.MuslimHeritage.com
[2] A. Y. Al-Hassan i D. R. Hill, Islamic Technology. An Illustrated History. Paris/Cambridge: UNESCO/ Cambridge University Press, 1986, str. xiii.
[3] P. K. Hitti, History of the Arabs, MacMillan, London, 1970.
[4] El-Mekarri, Nefhut-tib, preveo P. De Gayangos: The History of the Mohammedan Dynasties in Spain (preuzeto iz Nefhut-tib od El-Mekarrija), 2 toma, London: The Oriental Translation Fund, 1840-43.
[5] Za jedan pregled tehnologije El-Endelusa, pogledajte: D. R. Hill, Andalusian Technology, u Studies in Medieval Islamic Technology: From Philo to al-Jazari – From Alexandria to Diyar Bakr. Urednik: David A. King. (Variorum Collected Studies Series). Aldershot, Eng. /Brookfield, Vt.: Ashgate, 1998, XVIII.
[6] Na primjer:
D.H. Fischer, Historians’ Fallacies, London: Routledge & Kegan Paul, 1971;
I. Fontana, The Distorted Past, Blackwell, 1995;
G. Fisher, The Barbary Legend, Oxford, 1957;
P. Geyl: Use and Abuse of History, Yale University Press, 1955.
[7] Iohn Glubb, A Short History of the Arab Peoples; Hodder and Stoughton, 1969, str. 289-90.
[8] Regine Pernoud: Pour en finir avec le Moyen Age, Paris: Editions du Seuil, 1977, str. 17.
[9] Pogledajte činioce koje su A. Y. Al-Hassan i D. R. Hill nabrojali a koji stoje iza suzdržanosti historičara da priznaju islamska dostignuća na polju tehnologije i industrije u Islamic Technology. An Illustrated History, op. cit., str. 279-281.
Autor: Professor Salim T S Al-Hassani, Univerzitet Manchester, UK; predsjedavajući Fondacije za nauku, tehnologiju i civilizaciju (Foundation for Science, Technology & Civilisation, FSTC), UK.
Ovaj članak je uvodni dio članka “Filling the Gap in the History of Pre-Modern Industry: 1000 Years of Missing Islamic Industry” koji možete naći na MuslimHeritage.com. Sva prava zadržava FCTS; prevedeno sa dozvolom.