Piše: hfz. Dževad Gološ
Postoji više povoda za pisanje ovih redova o “duhovnoj muzici” u djelima učenjaka hanefijskog mezheba. Među prvima je proširenost upotrebe muzičkih instrumenata među muslimanima općenito. Međutim, ono što me posebno ponukalo na pisanje jest sve učestalija pojava koncerata “duhovne muzike”, poznatijih kao koncerti ilahija i kasida. Sami nazivi poput “duhovna muzika” kod čovjeka mogu stvoriti uvjerenje da je to šerijatska muzika ili nešto što je od islama. Ono što još više povećava zlo ove pojave jest njeno odobravanje od strane “zvanične uleme”, koja se, ne zaboravimo, zalaže za prakticiranje “tradicionalnog islama”, te hanefijske pravne škole. Iz tog razloga odlučio sam, uz Allahovu pomoć, napisati nešto upravo o upotrebi muzičkih instrumenata kroz djela učenjaka hanefijskog mezheba, spominjući, između ostalog, i učenjake hanefijskog mezheba s ovih prostora. Također, od razloga pisanja ovih redova jest uvjerenje nekih ljudi da je odbacivanje muzičkih instrumenata pretjerivanje u vjeri i pokazatelj odstupanja od bošnjačke tradicije i hanefijskog mezheba. Tako, npr, možemo naći da se u nekim vjerskim ustanovama ispituje lojalnost hanefijskom mezhebu postavljajući pitanje slušaju li se ilahije s muzikom ili bez nje.
Upotreba muzičkih instrumenata jedno je od aktualnih pitanja oko kojeg se vode velike polemike. Nema prepreke da takvih polemika bude i dalje, ali ako se njima želi dokazati ispravnost stava koji se temelji na naučnim dokazima.
U redovima koji slijede navest ću mišljenja hanefijskih učenjaka o upotrebi muzičkih instrumenata kako bismo ustanovili da oni koji zagovaraju ovo mišljenje ne dolaze s nečim novim na ove prostore, kao što neki koji sebe pripisuju ulemanskim krugovima žele to dokazati. Stav ostala tri mezheba (šafijskog, hanbelijskog i malikijskog) o ovom pitanju identičan je stavu hanefijskog.
Kao što sam već spomenuo tokom godine, svjedoci smo raznih manifestacija ”islamske duhovne muzike”, koje se, naravno, odvijaju pod plaštom vjerske tradicije Bošnjaka. Naravno, šerijatska argumentacija koju ćemo iznijeti najbolje će pokazati i otkriti koliko takve manifestacije imaju utemeljenja u onome pod čijim se imenom predstavljaju i pojavljuju. Ako neko želi upražnjavati takve stvari, udovoljavajući svojim prohtjevima i zarađujući svoju dunjalučku nafaku, onda neka zna da mu je ”široko polje”, ali neka to onda ne čini pod okriljem vjerske tradicije Bošnjaka jer ona s tim nema ama baš nikakve veze. Ulema i učenjaci na ovim prostorima u proteklim vremenima bili su ljudi koji su dostojno i dosljedno čuvali svoju vjeru i borili se s velikim žarom da sačuvaju njene propise. O tome svjedoče, između ostalog, i hiljade rukopisa iz raznih islamskih nauka.
Pitanje dozvoljenosti upotrebe muzičkih instrumenata možemo svrstati u klasična pitanja islamskog prava. Skoro da ne možemo naići na djelo iz tefsira, islamskog prava, hadisa ili drugih nauka, a da u njemu nećemo naći ovu temu. Ovo pravno pitanje, shodno onome do čega sam došao, učenjaci hanefijske pravne škole spominju u sljedećim djelima:
1. tefsirska djela (komentar Kur’ana)
2. hadiska djela
3. fikhska (pravna) djela
4. fetve (zbirke pravnih rješenja)
5. djela u koji se ukazivalo na pojave među ljudima koje nisu dozvoljene.
1. Tefsirska djela
Kad su u pitanju djela iz tefsira, zadovoljit ću se onim što je spomenuo poznati hanefijski učenjak i mufessir imam Nesefi u svom tefsiru Medariku tenzil ve hakaiku tevil, gdje u komentaru 6. ajeta sure Lukman “Ima ljudi koji kupuju priče za razonodu, da bi, ne znajući koliki je to grijeh, s Allahovog puta odvodili i da bi ga predmetom za ismijavanje uzimali. Njih čeka sramna kazna”[1], spominje sljedeće:
ولهو الحديث نحو السمر بالأساطير التي لا أصل لها والغناء وكان ابن مسعود وابن عباس رضي الله عنهما يحلفان أنه الغناء وقيل الغناء مفسدة للقلب منفذة للمال مسخطة للرب
“Priče za razonodu su bajke koje nemaju nikakvu osnovu, kao i muzika, a Ibn-Abbas i Ibn-Mes’ud zaklinjali su se Allahom da se ovo odnosi na muziku. I kaže se da muzika uništava čovjekovo srce, imetak i uzrokuje srdžbu Gospodara.”[2]
2. Hadiska djela
U sunnetu Allahovog Poslanika, sallallahu alejhi ve sellem, nalazimo više hadisa u kojima se govori o zabrani i pogubnosti muzike. Međutim, iz razloga što je ovo kraći rad i zato što neki pokušavaju dovesti u pitanje autentičnost ovih hadisa, zadovoljit ću se spominjanjem samo jednog od njih i govorom učenjaka hanefijskog mezheba o muzici koji su spomenuli u hadiskim djelima, ali bez spominjanja ostalih hadisa.
Imam Buhari u svom Sahihu zabilježio je hadis od Ebu-Malika El-Ešarija da je Allahov Poslanik, sallallahu alejhi ve sellem, rekao:
ليكونن من أمتي أقوام، يستحلون الحر والحرير، والخمر والمعازف
“I zasigurno će u mom ummetu biti ljudi koji će dozvoljavati blud, svilu, alkohol i muzičke instrumente.”[3]
Mulla Ali El-Kari u svom djelu Mirkatul-mefatih na mnogo je mjesta spomenuo i naveo govor islamskih učenjaka, i hanefijskih i drugih, o zabrani upotrebe muzičkih instrumenata, a od toga ću spomenuti sljedeće:
أما استماع صوت الملاهي كالضرب بالقضيب ونحو ذلك حرام ومعصية
“Što se tiče slušanja zvukova muzičkih instrumenata, poput zvuka udaranja u kadib (vrsta instrumenta u to vrijeme, poput bubnja) i tome slično, to je sve haram i nepokornost.”[4]
Također, u komentaru na predaju da “muzika uzrokuje licemjerstvo kao što voda uzrokuje rast biljke” kaže:
يعني الغناء سبب النفاق ومؤد إليه
“Tj. muzika uzrokuje licemjerstvo i vodi do njega.”[5]
3. Fikhska djela
Shodno onome do čega sam došao, propis slušanja muzike u fikhskim djelima hanefijskog mezheba spominje se u sljedećim poglavljima:
– El-Hazru vel-ibaha, “Dozvoljene i zabranjene stvari”, ili Babu keraheti, poglavlje o pokuđenim i zabranjenim stvarima.
– U poglavlju o iznajmljivanju (el-idžare), u kojem se navodi da je zabranjeno da se iznajmi osoba koja će pjevati uz muzičke instrumente i za svoje pjevanje uzeti nadoknadu jer je muzika haram.
– U poglavlju o svjedočenju (eš-šehade), gdje se kao primjer navodi da se odbija svjedočenje osoba koje pjevaju i koriste muzičke instrumente.
– U poglavlju o otimačini (gasbu), gdje se kao primjer navodi uništenje muzičkog instrumenta i pravna posljedica tog čina.
Citati iz djela hanefijskog mezheba
Zbog ogromnog broja citata koji jasno govore o zabrani muzičkih instrumenata, navest ću što manji broj njih iz razloga što mi je cilj kratki prikaz i što svi ti citati ukazuju na jedno.
1. El-Hazru vel-ibaha, Dozvoljene i zabranjene stvari, ili Babu keraheti, poglavlje o pokuđenim i zabranjenim stvarima
U poznatom pravnom djelu hanefijskog mezheba El-Muhtar stoji:
واستماع الملاهي حرام
”Slušanje muzičkih instrumenata je haram – veliki grijeh.”[6]
A u komentaru na spomenuto djelo koje se zove El-Ihtijar navode se riječi Ebu-Jusufa, učenika Ebu Hanife, r. a, koji je rekao:
في دار يسمع منها صوت المزامير والمعازف أدخل عليهم بغير إذنهم لأن النهي عن المنكر فرض
”U kuću iz koje se čuju muzički instrumenti ja ulazim bez dozvole njenog vlasnika zato što je sprečavanje zla obaveza.”[7]
Nakon ovih riječi pisac spomenutog djela, Abdullah ibn Mahmud ibn Mevdud El-Mevsuli, rekao je:
رجل أظهر الفسق في داره ينبغي للإمام أن يتقدم عليه، فإن كف عنه وإلا إن شاء حبسه أو ضربه سياطا
”Čovjeka koji u svojoj kući čini grijehe imam (vladar) obavezan je spriječiti u tome. Ako prestane sa činjenjem spomenutog grijeha, ostavit će ga, a ako ne prestane, ima ga pravo zatvoriti ili bičevati.”[8]
Poznati mostarski muftija Ahmed ibn Muhammed, pisac unikatnog djela Enfeu Delail, u komentaru riječi Kudurija ”Nije dozvoljeno iznajmljivanje radi naricanja i muzike” kaže:
”I drugih vidova zabave, jer je iznajmljivanje radi harama haram.”[9]
2. Poglavlje o iznajmljivanju (el-idžare)
Imam Šemsuddin Serhasi u svom djelu El-Mebsut rekao je:
ولا تجوز الإجارة على شيء من الغناء والنوح والمزامير والطبل وشيء من اللهو؛ لأنه معصية والاستئجار على المعاصي باطل
“Nije dozvoljeno iznajmljivanje radi podučavanja nečemu poput pjevanja, naricanja, instrumentima, bubnjevima i sličnom jer je to nepokornost prema Allahu, a iznajmljivanje radi nepokornosti je batil (nevalidno).”[10]
Govoreći o stvarima koje mogu biti predmet za iznajmljivanje poznati hanefijski pravnik imam Kasani kaže:
وعلى هذا يخرج الاستئجار على المعاصي أنه لا يصح لأنه استئجار على منفعة غير مقدورة الاستيفاء شرعا كاستئجار الإنسان للعب واللهو، وكاستئجار المغنية، والنائحة للغناء، والنوح
”Tako da je iznajmljivanje za stvari koje su grijeh neispravno zato što je to iznajmljivanje radi koristi koja se sa šerijatskog aspekta ne može smatrati korisnom, kao, npr, da se osoba iznajmi radi igre i zabave i da se iznajme pjevačica i narikača radi pjevanja i naricanja.”
Zatim, kad navodi grijehe radi kojih nije dozvoljeno iznajmiti osobu, Kasani kaže:
وكذا لو استأجر رجلا ليقتل له رجلا أو ليسجنه أو ليضربه ظلما
”I kad bi čovjek unajmio čovjeka da ubije neku osobu ili da je pritvori ili udari nepravedno…”.[11]
Iz navedenih citata možemo vidjeti da su pravnici hanefijskog mezheba muziku stavili na stepen velikih grijeha.
3. Poglavlje o svjedočenju (eš-šehade)
Imam Ebu Bekr El-Merginani, spominjući grupe ljudi od kojih se ne prihvata svjedočenje, kaže:
ولا من يغني للناس” لأنه يجمع الناس على ارتكاب كبيرة.
“…niti od onoga koji okuplja ljude da bi im svirao, jer ih okuplja da čine veliki grijeh.”[12]
4. Poglavlje o otimačini (gasb)
Ako bi se muslimanu uništile svari koje mu nisu dozvoljene za držanje, kao alkohol, muzički instrumenti i slično, je li obaveza da se one nadoknade? U hanefijskoj pravnoj školi nailazimo na dva mišljenja. Prvo je da ih je obaveza nadoknaditi i to je mišljenje Ebu-Hanife, a temelji ga na tome da su spomenute stvari predmeti koji se mogu koristiti i u dozvoljene svrhe, kao da se, npr, od materijala od kojeg je napravljen muzički instrument napravi neka druga stvar čija je upotreba dozvoljena. Drugo mišljenje je da ih nije obaveza nadoknaditi jer je njihova upotreba zabranjena i njihovim uništavanjem ostvaruje se princip naređivanja na dobro i odvraćanja od zla. Ovo je mišljenje Ebu-Jusufa i Muhammeda.
Među mnoštvom citata spomenut ću govor mostarskog muftije Ahmeda ibn Muhammeda, koji u djelu Enfeu Delail, nakon što je spomenuo razilaženje između Ebu-Hanife i Muhammeda, kaže:
”Kad je u pitanju nadoknada, fetva se izdaje po mišljenju njih dvojice (Ebu-Jusufa i Muhammeda).”[13]
Iz spomenutih citata jasno možemo vidjeti da u hanefijskoj pravnoj školi upotreba muzičkih instrumenata ima sljedeći status:
– da je strogo zabranjena (haram)
– da je nadoknada za pjevanje, kao i za učenje i podučavanje korištenja muzičkih instrumenata zabranjena (haram) i neispravna (batil)
– da se na šerijatskom sudu ne prihvata svjedočenje osobe koja sluša muzičke instrumente
– da osoba koja uništi muzički instrument nije obavezna da ga nadoknadi, po odabranom mišljenju hanefijske pravne škole.
4. Fetve (pravna rješenja)
Skoro da ne postoji djelo iz ove oblasti, a da u njemu nije spomenuto pitanje muzike, ali zadovoljit ću se samo jednim citatom.
Kaže se u djelu El-Ukud ed-derrijje:
قال القرطبي أما الغناء فلا خلاف في تحريمه
“Kaže imam Kurtubi: što se tiče muzike, ne postoji razilaženje kod islamskih učenjaka oko toga da je zabranjena.”[14]
5. Djela u kojima se ukazivalo na pojave među ljudima koje nisu dozvoljene.
Od ove vrste djela navest ću djelo koje se mnogo koristilo na našim prostorima i koje je bilo omiljeno među bh. alimima i muderisima, a to je Et-Tarika el-muhammedijje imama El-Birkavija, poznatog reformatora na području Osmanlijskog carstva. On je u ovom djelu spomenuo posebno poglavlje o zabrani muzike, gdje je naveo ajete i hadise te govor učenjaka o ovom pitanju, a većina toga je ono što smo već naveli. Međutim, ono što je posebno spomenuo i što je istakao jest “sufijska muzika”, o kojoj kaže:
و يدخل فيه تغني صوفية زماننا في المساجد و الدعوات و الأشعار و الأذكار
“U ovu zabranu spada i sufijska muzika koja biva u mesdžidima prilikom dova, spominjanja stihova, zikrova…”
Zatim kaže:
بل هذا أشد من كل تغن لأنه مع اعتقاد العبادة
“Naprotiv, ova vrsta muzike gora je od drugih vrsta jer se smatra ibadetom.”[15]
Iz prethodno spomenutog jasno možemo vidjeti stav učenjaka hanefijskog mezheba o upotrebi muzičkih instrumenata ili, da kažemo tačnije, o pitanju “duhovne muzike”. Kao rezime spomenut ću da su učenjaci hanefijskog mezheba na sljedeći način posmatrali upotrebu muzičkih instrumenata:
– da je strogo zabranjena (haram)
– da je zabranjena tekstom Kur’ana i sunneta i govorom ashaba
– da ne postoji razilaženje kod islamskih učenjaka oko slušanja muzike i upotrebe muzičkih instrumenata
– da se ne prihvata svjedočenje osobe koja sluša ili upotrebljava muzičke instrumente
– da je svaki vid poslovanja s muzičkim instrumentima zabranjen, bilo da se radi o prodaji, kupovini, unajmljivanju za pjevanje, podučavanje i slično
– da nije obaveza nadoknaditi slomljeni muzički instrument
– da vladar ima pravo kazniti osobe koje slušaju ili upotrebljavaju muzičke instrumente
– da je grijeh još veći ako se ona sluša s uvjerenjem da je to ibadet, kao što to čine sufije – derviši
– da kod bh. uleme nije bilo razilaženja oko zabrane muzike, kako to pokazuju njihova djela, sve do posljednjih godina, kad su se pojavila modernistička mišljenja.
Sve navedeno ukazuje na kojem se stepenu zablude nalaze oni koji pozivaju u hanefijski mezheb i bošnjačku tradiciju, a u isto vrijeme dozvoljavaju tzv. “duhovnu muziku” i pozivaju na manifestacije na kojima se ona izvodi.
I na kraju, sve ovo navedeno također ukazuje na govor islamskih učenjaka, tačnije, Ibnul-Kajjima, koji kaže da je hanefijski mezheb najstrožiji od svih drugih mezheba kad je u pitanju slušanje muzike i upotreba muzičkih instrumenata. Kaže Ibnul-Kajjim:
مذهب أبى حنيفة فى ذلك من أشد المذاهب، وقوله فيه أغلظ الأقوال
“Mezheb Ebu-Hanife je od najstrožijih mezheba (po pitanju muzike) i njegov govor je po tom pitanju najstrožiji.”[16]
_______________________________________________________________________________
[1] Lukman, 6.
[2] Medariku tenzil, 2/711.
[3] Sahihul-Buhari, 7/106.
[4] Mirkatul-mefatih, 7/3025.
[5] Isto, 7/3024.
[6] El-Ihtijar, 5/421.
[7] Isto.
[8] Isto, 5/422.
[9] L-194, rukopis br. 966, Gazi Husrev-begova biblioteka.
[10] El-Mebsut, 16, 38.
[11] Bedaiu sanai, 4/39; pogledaj također El-Hidaje, 3/122.
[12] El-Hidaje, 3/122.
[13] L-223, rukopis br. 966, Gazi Husrev-begova biblioteka.
[14] El-Ukud ed-derijje fi tenkih el-fetava el-hamidijje, 2/326.
[15] Et-Tarika el-muhammedijje, 264.
[16] Igasetu lehfan, 1/227.